Lê Thiết Cương và đôi mắt thấu thị

Không "múa chữ" trên tranh, không ca tụng sáo mòn, Lê Thiết Cương xác lập một "vân chữ" riêng trong phê bình mỹ thuật, đi thẳng vào những đóng góp về hình thức… Khởi đi từ nhu cầu tự thân, anh tạo nên một tiếng nói biệt lập, một họa sĩ viết về hội họa bằng đôi mắt thấu thị của người trong nghề.

Tiếng nói ấy được xác lập trong sách Trò chuyện với hội họa (NXB Hội Nhà văn) của Lê Thiết Cương vừa ra mắt tại Hà Nội. Đây là tập hợp khoảng 70 bài viết về hội họa, in rải rác trên các báo Tuổi trẻ, Lao động Cuối tuần, Thể thao và Văn hóa, Nhân Dân hàng tháng và tạp chí Tia sáng trong hơn 20 năm, từ năm 2000 đến nay.

Từ nhu cầu tự thân…

Việc viết, với Lê Thiết Cương, trước hết đến từ một nhu cầu rất cá nhân. Anh cho biết, mỗi khi đứng trước một tác phẩm nghệ thuật, tham dự một triển lãm hay trò chuyện với một họa sĩ, thì điều anh muốn nhất sau đó là "về nhà, rất muốn viết".

 "Viết, đầu tiên và trên hết tức là trò chuyện với mình. Tôi muốn trò chuyện với tôi về tác phẩm" - anh bày tỏ - "Và cho dù không nói ra, nhưng tôi đoán tất cả những người viết đều có ước muốn trong lòng mình rằng, cố gắng tìm xem, phát hiện xem một tác phẩm hội họa, một triển lãm có gì đặc biệt. Người viết luôn cố gắng đi tìm".

Từ nhu cầu tự thân này, đôi khi nảy sinh một giá trị cộng thêm, đó là khi việc viết của cá nhân có cơ hội đến được với những người khác. "Nếu bài viết của mình được in trên một tờ báo, hay in thành sách để chia sẻ với mọi người, cũng vẫn là cuộc trò chuyện đó, nhưng mở rộng hơn về sau, đó là điều càng hay".

Trò chuyện với hội họa cũng ra đời một cách giản dị như vậy.

Viết, với Lê Thiết Cương, còn là một quá trình tự học. Để viết bài tổng quan mỹ thuật Việt Nam từ Đông Sơn đến hiện đại, anh phải lần giở lại sử liệu, đọc lại rất nhiều tài liệu cũ. Khi muốn viết về ký họa chiến tranh trong kháng chiến chống Mỹ, anh tìm đọc lịch sử giai đoạn này, nghiên cứu về con đường Trường Sơn huyền thoại, nơi nhiều ký họa đã ra đời tại đây. Viết, vì thế, buộc anh phải "đào xới" lại nền tảng kiến thức.

Để rồi, từ tất cả trải nghiệm có được, anh đúc kết: "Viết là trò chuyện với mình, viết là chia sẻ cái cảm và cái nghĩ của mình với mọi người, viết là tự học".

Đặc biệt, trong quá trình viết về hội họa, còn có một điều khiến Lê Thiết Cương trăn trở, đó là sự thiếu vắng khả năng phân tích trong giới họa sĩ hiện nay. Theo anh, nhiều người làm nghề dừng lại ở cảm xúc trực quan, thấy hay, thấy đẹp nhưng ít khi chịu khó tìm hiểu xem vì sao lại hay, điều gì làm nên cái đẹp ấy. "Ngay cả những người bạn trong nghề, khi xem một tác phẩm thấy thích vẫn nặng về cảm, mà ít khi… phân tích bằng lý trí" - anh nhận xét.

Với anh, người làm nghề cần có khả năng vừa cảm, vừa nghĩ, không chỉ để hiểu tác phẩm sâu sắc hơn, mà còn để làm nghề một cách có ý thức. Và chính khoảng trống giữa cảm xúc và lý trí ấy, có lẽ cũng là lý do khiến một họa sĩ như Lê Thiết Cương cầm bút và viết.

Đến "cái khác" của họa sĩ viết phê bình

Lê Thiết Cương chỉ gọi tập sách của mình là Trò chuyện với hội họa. Một cái tên hết sức giản dị, thay vì chọn những tiêu đề mang tính học thuật như "phê bình", "lý luận", dù nội dung bên trong hoàn toàn xứng đáng với những danh xưng ấy. Chính sự lựa chọn tên sách này cũng phần nào hé lộ một điểm đặc biệt: góc nhìn và vị thế của người viết - một họa sĩ.

Theo Lê Thiết Cương: "Trò chuyện là hoạt động gần gũi, giản dị của các đồng nghiệp với nhau, mặc dù trong đó vẫn có phê bình, lý luận và lịch sử mỹ thuật. Vì người viết là người vẽ nên trong cuộc chuyện trò ấy sẽ có cả những chuyện kỹ thuật nghề, những chuyện "ngoại truyện" mà những người viết không phải là người vẽ thì ít khi đề cập chi tiết".

Từ đó, anh khẳng định, một họa sĩ viết phê bình chắc chắn phải khác với một nhà phê bình chuyên nghiệp. Sự khác biệt không chỉ ở góc nhìn, mà còn ở chất liệu, kinh nghiệm hành nghề và khả năng "giải mã" những điều ẩn sâu trong quá trình sáng tạo. Đó là những chuyện "bếp núc" đằng sau tác phẩm mà chỉ người trong nghề mới thấu hiểu.

"Tôi là người hiện giờ chỉ vẽ sơn dầu trên vải, nhưng trước đây từng vẽ sơn mài, lụa, màu bột… Cho nên những "ngoại truyện" của sơn mài - thế nào là vóc, là sơn then, cánh rán, thếp vàng, thếp bạc… - tôi đều có một nền tảng nhất định. Dù không vẽ thường xuyên nữa, nhưng tôi có kiến thức nền cơ bản" - anh chia sẻ - "Và chính điều này là thứ tạo nên sự khác biệt giữa một họa sĩ viết phê bình với một nhà phê bình chuyên nghiệp".

Tác giả của Trò chuyện với hội họa còn nhấn mạnh, cách tiếp cận của những họa sĩ viết như anh thường mang tính gợi mở, gần gũi hơn so với lối viết chuyên sâu, học thuật của các nhà phê bình chuyên nghiệp.

Anh thẳng thắn cho rằng, nếu chỉ đơn thuần muốn tìm hiểu kiến thức nền tảng về mỹ thuật, người đọc hoàn toàn có thể tìm thấy trong sách giáo khoa. Nhưng điều những họa sĩ cầm bút như anh hướng đến là một cách chuyển tải khác, đưa các khái niệm mỹ thuật tưởng như khô khan vào trong những tác phẩm cụ thể, để từ đó người đọc cảm nhận được kỹ thuật, chất liệu và tinh thần nghệ thuật một cách sinh động và dễ hiểu hơn.

Chẳng hạn, trong sách, tác giả Lê Thiết Cương đưa câu chuyện của sơn mài vào tác phẩm Vườn xuân Trung Nam Bắc của Nguyễn Gia Trí, hay gợi lại chất mực nho trên giấy dó khi viết về tranh của Lưu Công Nhân… Từ đó, các kiến thức mỹ thuật trở nên dễ hiểu hơn, gần gũi hơn với người đọc không chuyên.

Phải "lập cước" trước khi viết

Những bài viết đầu tiên về hội họa của Lê Thiết Cương được viết từ khoảng năm 2000. Người đầu tiên chứng kiến những bản thảo ấy là nhiếp ảnh gia Dương Minh Long, người bạn thường xuyên cùng anh đi xem triển lãm. Sau mỗi lần xem tranh về, Long ngồi uống rượu, còn Cương cứ gục đầu vào tờ giấy, cặm cụi viết, vì sợ trôi mất cảm hứng.

Từ những ngày đầu ấy đến tận bây giờ, anh vẫn giữ một nguyên tắc không thay đổi: phải "lập cước" trước khi viết, tức phải có quan điểm riêng khi viết phê bình hội họa. Cũng vì vậy, anh thẳng thắn bày tỏ sự dè chừng trước những lối viết tản mạn, nhiều hình thức mà thiếu chiều sâu mỹ thuật: "Họ múa chữ quanh tác phẩm, họ điệu đà với ngôn từ, nhưng không thật sự đi vào giá trị cốt lõi của hội họa. Với tôi, đó không phải là phê bình".

Lê Thiết Cương cho rằng, người viết phê bình không cần tranh cãi quanh khái niệm hình thức và nội dung trong nghệ thuật. "Khi viết về một tác giả, tôi luôn chỉ ra, thông qua tác phẩm đó, tác giả đã đóng góp gì về mặt nghệ thuật hội họa mà ở những tác giả khác không có, nhất là những đóng góp về hình thức, tức là nguyên liệu làm nên hội họa, hình, màu, bố cục, đậm nhạt, chất liệu, bút pháp".

"Khi xem, viết về một tác phẩm hội họa nên tập trung hoàn toàn vào câu chuyện hình thức, xem người họa sĩ mang lại được cái gì khác biệt, dù chỉ nhỏ bằng một sợi tóc, để chứng minh rằng họ có cách tân, có tìm tòi, sáng tạo… có thể không nhiều!" - anh nhấn mạnh - "Viết phê bình là phải tìm ra một nhân vật nào đó có thể còn khuất lấp, có thể mới làm triển lãm lần đầu, chưa có tên tuổi, nhưng có đóng góp về mặt hình thức hội họa… thì hẵng viết, còn không, đừng viết".

Ngay trong cuốn sách Trò chuyện với hội họa, dù viết về những tên tuổi lớn như Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Phan Chánh hay Nguyễn Sáng, Lê Thiết Cương cũng không đi theo lối mô tả tiểu sử hay sự nghiệp. Thay vào đó, anh tập trung vào những tác phẩm cụ thể - như Vườn xuân Trung Nam Bắc, Người bán gạo, Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ - để chỉ ra cái hay, cái đẹp, cái "chốt" làm nên giá trị riêng biệt của từng bức tranh. Theo anh, phê bình tốt không phải là nói về nghệ sĩ, mà là chỉ ra được tác phẩm ấy đã thực sự góp gì cho hội họa.