Chữ và nghĩa: "... tham đào, phụ liễu"

"Em không phải người tham đào, phụ liễu

Em không phải người tham nhiễu, phụ lương

Em không thương anh lắm ruộng nhiều vườn

Thương vì ý ở biết kính nhường mẹ cha"

(Ca dao)

Với cụm từ "tham đào, phụ liễu", ta sực nhớ tại Hà Nội có phố Hàng Đào, ai cũng biết ngày xưa nơi này nổi tiếng bày bán đủ các loại vải vóc, tơ lụa: "Ổi Quảng Bá, cá Hồ Tây/ Hàng Đào tơ lụa làm say lòng người", do đó, không phải ngẫu nhiên người Pháp đạt tên Rue de la Soie (phố tơ lụa).

Có một điều chúng ta thấy lạ, tại sao cách đặt tên này lại không gọi theo mặt hàng, chẳng hạn phố Hàng Điếu tập trung bán ống điếu bịt bạc, điếu cày, điếu bát; phố Hàng Gai chuyên bán dây gai, dây đay, võng, thừng… Hoặc tại Sài Gòn - TP. HCM có Chợ Đũi là nơi chuyên bán đũi (một loại tơ), dệt dũi… Qua đó, ta thấy từ mặt hàng tập trung bày bán đã trở thành tên gọi của phố.

Trong khi đó, dù bán các mặt hàng dệt bằng tơ lụa nhưng tại sao lại gọi Hàng Đào? Sở dĩ như thế vì đào sử dụng trong trường hợp này là hiểu theo "nghĩa rộng: màu đỏ phơn phớt như màu hoa đào: yếm đào, má đào, phố Hàng Đào (phố bán tơ lụa đỏ)" - "Việt Nam tự điển" (1931) giải thích.

Trong Địa dư chí (1435) Nguyễn Trãi cho biết: "Phường Hàng Đào nhuộm điều". Như vậy nơi này có nghề nhuộm màu đỏ, màu hồng, màu hoa đào… Dù biết cùng nghĩa với "đào" còn có "điều", tại sao không gọi phố Hàng Điều? Khi đặt câu hỏi này cũng là lúc chúng ta lại thấy rằng lý giải về địa danh không bao giờ là điều dễ dàng dẫn đến sự đồng thuận.

Khi nói "Em không phải người tham đào, phụ liễu", đào trong trường hợp này hoàn toàn không liên quan đến mặt hàng tơ lụa, đơn giản chỉ vì có từ liễu. Liễu là cây cành mềm, lá rủ xuống thướt tha mềm mại, người xưa cho rằng: "Những người con mắt lá răm/ Lông mày lá liễu đáng trăm quan tiền". Do xuất hiện từ "tham" và "phụ", dù chưa rõ giá trị của đào và liễu, nhưng ta vẫn biết đã ngầm có sự so sánh, cái này hơn cái kia và xác định được cả 2 đều thân mộc.

***

Tương tự "Em không phải người tham nhiễu, phụ lương", vai trò của từ nhiễu: "Thứ hàng dệt bằng chỉ đánh, dun mặt" - theo "Đại Nam quấc âm tự vị" (1885), thế thì "lương" cũng là loại na ná. Mà, lương là gì?

Ca dao Nam Trung bộ có câu: "Anh ngồi đầm Ô/ Ngó vô cửa Mỹ/ Thấy miệng em cười mủ mỉ mà thương/ Ngọn trầu bò dưới đất là ngọn trầu lương/ Bây giờ mới biết nẫu không thương ta rồi".

Đầm Ô là nói tắt của: "Ô Loan nước lặng như tờ/ Thương người chiến sĩ dựng cờ Cần Vương"; cửa Mỹ là nói tắt của: "Em về Mỹ Á chi lâu/ Để anh ôm chiếc thuyền câu một mình". Cụm từ "cười mủ mỉ", chỉ đọc qua, nghe âm vọng lên đã hình dung ra cái miệng cười e dè, rụt rè đáng yêu quá. Nhưng "lương/ trầu lương" là trầu gì?

Nhà nghiên cứu Trần Huiền Ân trao đổi: "Trầu lương không phải là một loại trầu mà chỉ là đoạn dây trầu bò dưới đất mà người ta tách để trồng ở nọc khác. "Nẫu không thương ta nữa", nẫu muốn như ngọn trầu lương rời bỏ chốn cũ đi xa. Trong câu gồm cả thể hứng và thể tỉ". Ta có thể hiểu, "hứng" là thấy cảnh mà gợi hứng sinh tình; tỉ là so sánh.

Không chỉ "lương" xuất hiện trong trầu/ trầu lương, mà còn cả trong gạo, thí dụ tục ngữ có câu: "Lểu lảo như cháo gạo lương". Lểu lảo có 2 nghĩa: "1. Lếu láo, vô tình, ăn không hậu; 2. Lỏng quá", từ hai nghĩa này, ông Paulus Của Huỳnh Tịnh giải thích: "Bảng lảng, sơ lược, không ăn thua". Gạo đem nấu cháo mà chỉ thế này, rõ ràng gạo lương là loại gạo kém chất lượng.

Mà này, tại sao lại gọi là "lương/ gạo lương"?

Ngày xưa, binh lính được phát lương: "Lương: Chỉ chung các loại gạo để ăn; lúa gạo cấp cho quan lại, binh linh" - theo "Hán - Việt tân tự điển" (1975) của Nguyễn Quốc Hùng. Thế nhưng do chất lượng của lương nên người ta sử dụng như một tính từ: "Gạo lương: Gạo phát cho binh lính, gạo để lâu năm mất hết khí vị"; "Gạo lâu năm, gạo kho, hột thâm đen. Nấu nó nở trét mà không dẻo dai" - theo "Đại Nam quấc âm tự vị" (1895).

Nhưng với câu "Em không phải người tham nhiễu, phụ lương" thì lương ở đây không dây mơ rễ má gì với trầu lương, gạo lương mà chính là: "Gặp người quần lãnh áo lương/ Ngày dài tưởng nhớ, đêm trường chiêm bao". Từ "quần lãnh" cho biết câu ca dao này trong miền Nam, nếu ngoài Bắc ắt là: "Chị giàu quần lĩnh hoa chanh/ Chúng em khốn khó quấn manh lụa đào".

Một khi đã mặc cái quần hàng tơ mặt bóng sang trọng đẹp đẽ chắc chắn cái áo/ áo lương cũng phải "ngang cơ", nhằm thể hiện một hạng người dứt khoát không thể ăn mặc "quần manh áo mảnh" là thứ vải thô, vải mộc, vải gai…

Suy ra, áo lương là loại áo có "đẳng cấp", còn gọi áo the, là thứ hàng dệt bằng tơ, nhưng không bóng, mặc vào mùa Hè cho thoáng mát, vì thế mới có câu tục ngữ cười chê sự trái khoáy: "Đông the Hè đụp". Ai đời lúc trời nóng bức, oi bức những toát mồ hôi mà lại mặc áo có nhiều lớp chồng lên, chẳng khác gì "Già đời mặc áo tơi chữa cháy"…